این سوره یازده آیتست، چهل کلمه، صد و شصت و سه حرف، جمله به مکه فرو آمد بقول جماعتى مفسران و قومى در مدنیات شمرند، گویند: به مدینه فرو آمده، و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست. ابى کعب روایت کند از مصطفى (ص) که گفت: هر که سوره «و العادیات» بر خواند، او را بعدد هر مومنى که شب مزدلفه در مزدلفه باشد و اندر آن جمع بود، ده نیکى بنویسند و همچنانست که آنجا حاضر بود.
و از حسن بصرى روایت کنند که: سورة «و العادیات» همتاى دو بهر از قرآن است. و سبب نزول این سوره بقول مقاتل آنست که: رسول خدا (ص) جمعى لشگریان صحابه را بقبیله کنانه فرستاد تا ایشان را بر دین اسلام دعوت کند. مدتى بر آمد که رسول خدا (ص) ازیشان هیچ خبر نشنید و نمىدانست که حال ایشان بچه حد رسید و مسلمانان از بهر ایشان اندوهگن بودند و منافقان شاد همىبودند و بدروغ میگفتند که: ایشان را بکشتند. رب العالمین این سوره را فرو فرستاد و از حال ایشان خبر داد که: و الْعادیات ضبْحا آن اسبان ایشان از نشاط بانگ همىکنند، و در تاختن در سراى دشمن نفس همىزنند و گرد مىانگیزند، و در تاختن از سنبهاى ایشان آتش همىجهد، و بوقت صبح در سراى دشمن غارت همىکنند. رب العالمین تشریف غازیان را این کلمات بلفظ سوگند یاد کرد و مقصود آگاه کردن مصطفى است (ص)، و مومنان از احوال آن غازیان، و باز برد اندوه از دلهاى ایشان. قوله: و الْعادیات جمع عادیة و هی التى تعدو و العدو السرعة فی المشى و التباعد فی الخطو و قوله: «ضبحا» مصدر وقع موقع الحال، اى یضبحن «ضبحا».
قال ابن عباس: المراد بها خیول الغزاة اقسم الله بها شرفا للغزاة. و قال على (ع) و ابن مسعود: انها ابل الحاج، اقسم الله بها تشریفا للحاج و الضبح من الإبل النفس و من الخیل الحمحمة.
و روى ان علیا (ع) انکر على ابن عباس حمله العادیات على الخیل. و قال: انها نزلت فی وقعة بدر و لم یکن معنا حینئذ الا فرسان احدهما للمقداد و الآخر للزبیر.
و اما ابن عباس فانه احتج بالضبح. و قال: ان الإبل لا تضبح فان الضبح صوت انفاس الخیل اذا جهدت فی الجرى فیکثر الربو فی اجوافها من شدة العدو. و قال ابن عباس: لیس شیء من الدواب یضبح غیر الفرس و الکلب و الثعلب. و قال الخلیل الضبح نوع من العدو.
فالْموریات قدْحا اى تورى النار بحوافرها اذا سارت فی الارض ذات الحجارة و اذا ارید بها الإبل فالمعنى انها تضرب الحصا بمناسمها فیصک بعضها بعضا فتنقدح منها النار. و قال مجاهد: هى افکار العلماء تستنبط المعانى. و قال عکرمة: هى الالسنة تظهر الحق بالنطق. و قیل: هى مکر الرجال یقال للماکر قدح فاورى.
و قیل: انهم اذا نزلوا لیلا یوقدون النار لیروا کثیرا فیکسروا بذلک قلوب المشرکین اذا بلغهم کثرة عددهم. و قیل: هى الخیل تهیج الحرب بین اصحابها. و المعنى فالمهیجات حربا. قوله: فالْمغیرات صبْحا اى تسیر لیلا و تغیر على الاعداء «صبحا» و الغارة وقت الصباح من عادة العرب و نهى عن الغارة باللیل. و کان رسول الله (ص) یغیر مصبحا. و قیل: هى الإبل اذا افاضت من عرفات و الاغارة سرعة السیر و منه قولهم: اشرق ثبیر کیما نغیر».
فأثرْن اى هیجن. «به»، اى بذلک المکان الذى انتهین الیه کنایة عن غیر مذکور لان المعنى مفهوم.
نقْعا اى غبارا. و قیل: فأثرْن به اى بالعدو. نقْعا اى صوتا.
و قیل: الهاء ضمیر الصبح و المعنى: «اثرن» فی وقت الصبح «نقعا».
فوسطْن به اى بالقوم جمعا، اى الخیل دخلت رصف جمع من العدو تغیر علیهم. و قیل: «وسطن» فی وقت الصبح جمع العدو. و قیل: هى الإبل توسطن بالقوم جمع منا. یقال: وسطهم یسطهم اذا صار فی وسطهم.
إن الْإنْسان لربه لکنود هذا موضع القسم. اقسم الله بهذه الاشیاء.
إن الْإنْسان لربه لکنود اى قلیل الشکر کفور بطىء الخدمة قلیل الخیر. و قال الحسن البصرى: «الکنود» الذى یعدد المصائب و ینسى النعم.
و فی الخبر عن النبی (ص) «الکنود» الذى یمنع رفده و یضرب عبده و یأکل وحده.
و قال الفضیل بن عیاض: «الکنود» الذى انسته الخصلة الواحدة من الاساءة الخصال الکثیرة من الاحسان، و الشکور الذى انسته الخصلة الواحدة من الاحسان الخصال الکثیرة من الاساءة. و قال ابو بکر الوراق: «الکنود» الذى یرى النعم من نفسه و اخوانه. و قیل: یرى النعمة و لا یرى المنعم. و قال الواسطى: هو الذى ینفق نعم الله فی معاصى الله. و قیل. هو الحسود الحقود.
و إنه على ذلک لشهید الهاء عائدة الى الرب سبحانه، اى ان ربه على ذلک اى «على» کنوده و صنیعه لشاهد. و قیل: الهاء عائدة الى الانسان لانه یعلم ذلک من نفسه و افعاله تشهد على کفرانه نعمة ربه. و قیل: انه شاهد على نفسه بما تصنع کقوله: «یوْم تشْهد علیْهمْ ألْسنتهمْ» الآیة.
و إنه لحب الْخیْر لشدید اى ان الانسان لاجل حب المال لبخیل. قال طرفة:
ارى الموت یعتام الکرام و یصطفى
عقیلة مال الفاحش المتشدد.
الشدید و المتشدد: البخیل، و کذلک الفاحش، و منه قوله: و یأْمرکمْ بالْفحْشاء. اى بالبخل. و قبل: معناه: و إنه لشدید الحب للخیر و هو المال. قال ابن زید: سمى الله المال خیرا و عسى ان یکون حراما خبیثا لکن الناس یعدونه خیرا فسماه الله خیرا کما ان الجهاد سماه الله سوءا بقوله: فانْقلبوا بنعْمة من الله و فضْل لمْ یمْسسْهمْ سوء اى قتال و لیس هو عند الله بسوء لکن یسمونه سوءا.
قوله. أ فلا یعْلم اى هذا الانسان لا یعلم اذا بعْثر اى قلب و بحث و ایثر ما فی القبور من الموتى و ما بمعنى من.
و حصل ما فی الصدور میز و ابرز ما فیها من خیر او شر.
إن ربهمْ بهمْ یوْمئذ لخبیر اى عالم فیجازیهم على جمیع اعمالهم من الخیر و الشر و کسرت الهمزة لمکان اللام فی قوله «لخبیر» و لولاها لفتحت الهمزة لوقوع العلم علیها. هذا کقوله: و الله یعْلم إنک لرسوله و الله یشْهد إن الْمنافقین لکاذبون.
روى ان الحجاج بن یوسف قرأ على المنبر هذه السورة یحض الناس على الغزو فجرى على لسانه.
إن ربهمْ بفتح الالف ثم استدرکها من جهة العربیة فقال «خبیر»: و اسقط اللام. و قال الزجاج: الله خبیر بهم فی ذلک الیوم و فی غیره من الازمان و لکن خص «یومئذ» بالذکر لان المعنى انه یجازیهم على کفرهم و الجزاء یقع «یومئذ» و الله اعلم.